Zgodnie z tradycją, zakon norbertanów powstał w 1120 r. z inicjatywy Norberta z Xanten w miejscowości Prémontré we Francji. Od miejsca powstania nazywa się ich również premonstratensami. Początkowo zgromadzenia norbertańskie miały charakter podwójny, to znaczy męsko-żeński. Po śmierci założyciela zakonu stopniowo doprowadzono do rozdzielenia wspólnot. Życie w klasztorach norbertańskich oparte było na regule św. Augustyna.
W drugiej połowie XII w., w podkrakowskiej wsi Zwierzyniec powstało żeńskie zgromadzenie zakonu św. Norberta, będące jednocześnie pierwszą wspólnotą dla kobiet na terenie województwa krakowskiego. Do naszych czasów nie zachował się dokument fundacyjny klasztoru ani żadne inne przekazy źródłowe jednoznacznie wskazujące na datę jego założenia. Na podstawie relacji Jana Długosza pochodzącej z XV w. możemy się dowiedzieć, że fundatorem klasztoru miał być rycerz Jaksa z Miechowa. Potwierdzeniem tego faktu jest nekrolog z klasztoru zwierzynieckiego, gdzie Jaksa został wymieniony jako fundator. Wzmianki o nim pojawiają się też w nekrologach innych klasztorów norbertańskich: na Ołbinie we Wrocławiu oraz w czeskich Doksanach. Ten ostatni ponadto notuje imię Hildegundy, określonej jako pierwsza przełożona konwentu zwierzynieckiego. Dało to podstawę do wysnucia tezy, jakoby norbertanki na czele z Hildegundą zostały sprowadzone na Zwierzyniec właśnie z konwentu w Doksanach. Sam Jaksa mógł przebywać w Czechach ok. 1158 r., w związku z pogrzebem swego syna, który zmarł w tym czasie w Pradze. Właśnie podczas tego pobytu Jaksa mógł podjąć rozmowy na temat nowej fundacji. Związek obu klasztorów sugeruje również nadanie wezwania św. Augustyna kościołowi na Zwierzyńcu, na wzór kościoła w Doksanach. Do wspólnoty zakonnej sprowadzonej przez Jaksę wstąpić miały jego dwie córki: Weronika i Anna.
Dokładnej daty fundacji klasztoru nie da się ściśle ustalić. Jan Długosz podaje na ten temat dwie sprzeczne ze sobą informacje. W swoim przekazie kronikarskim wymienił rok 1162, natomiast w księdze uposażeń diecezji krakowskiej (Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis) powstanie konwentu datowane jest na rok 1181. Rok 1162 to data pielgrzymki Jaksy do Ziemi Świętej, która rok później, o czym warto wspomnieć, zaowocowała założeniem klasztoru bożogrobców w Miechowie. Z kolei druga z tych dat wykluczałaby Jaksę jako osobę fundatora, gdyż zmarł on pięć lat wcześniej, w 1176 r. Najprawdopodobniej ta druga data związana jest z konsekracją kościoła św. Augustyna, dokonaną przez biskupa krakowskiego Gedkę, która symbolicznie wieńczy proces fundacji. Prawdopodobnie w czasie budowy kościoła konwentualnego, na potrzeby wspólnoty został przystosowany pobliski kościół Najświętszego Salwatora.
Klasztor na Zwierzyńcu cieszył się dużą popularnością darczyńców i do połowy XIII w., w wyniku nadań fundatora oraz innych dobrodziejów, dorobił się majątku w postaci 35 wsi.
W XIII w. konwent zwierzyniecki zamieszkiwała bł. Bronisława, której postać po śmierci została otoczona kultem.
Mimo licznych dziejowych niepokojów (m. in. spalenia klasztoru w wyniku najazdu tatarskiego w 1241 r.) wspólnota zwierzyniecka przetrwała do czasów współczesnych. Obecny, barokowy kształt został nadany klasztorowi w XVII w., w czasach rządów wybitnej ksieni Doroty Kątskiej. Zachował się jednak romański portal pochodzący z drugiej połowy XIII w. W konwencie zwierzynieckim od dawna zwracano uwagę na zachowanie klasztornej tradycji, o czym świadczy działalność XVII-wiecznych kronikarek dokumentujących historię zgromadzenia: Reginy Koziarskiej i Teresy Petrycówny.
Literatura:
Kramarska-Anyszek K., Dzieje klasztoru PP. Norbertanek w Krakowie na Zwierzyńcu do roku 1840, „Nasza Przeszłość” 1977, t. 47, s. 5-169.
Ożóg K., Klasztorna geografia średniowiecznego Krakowa, [w]: Klasztor w mieście średniowiecznym i nowożytnym, red. M. Derwich, A. Pobóg-Lenartowicz, Wrocław-Opole 2000, s. 220-221.
Pluta-Saladra E., Konwenty żeńskie w średniowiecznym województwie krakowskim. Studium prozopograficzne (2 połowa XII – 2 połowa XVI wieku), Kraków 2021.
Rajman J., Klasztor norbertanek na Zwierzyńcu w wiekach średnich, Kraków 1993.
Targosz K., Piórem zakonnicy. Kronikarki w Polsce XVII w. o swoich zakonach i swoich czasach, Kraków 2002.
Wyrozumski J., Dzieje Krakowa t. 1: Kraków do schyłku wieków średnich, Kraków 1992, s. 134-136.
Autor tekstu: Krystian Węgrzyniak, przewodnik w Muzeum Opactwa Benedyktynów w Tyńcu.