Opactwo benedyktynów w Tyńcu uchodzi za najstarszy istniejący klasztor w Polsce, powstały około tysiąc lat temu. W przypadku obiektów o tak długiej historii pojawia się jednak problem rekonstrukcji jego początków. Wiek XI jest słabo oświetlony źródłowo i często wydarzenia z owego czasu trzeba odczytywać za pomocą późniejszych przekazów.
W przypadku Tyńca dysponujemy dokumentem legata papieskiego, kardynała Idziego z Tuskulum, z 1124 roku, który jako fundatorów klasztoru podaje króla Bolesława i królową Judytę co dało podstawę do sformułowania przez Adama Naruszewicza jeszcze w XVIII w. hipotezy o fundacji klasztoru przez Bolesława Chrobrego i jego małżonkę. Inna hipoteza zakłada, że fundatorem klasztoru miał być Bolesław Śmiały, a wymieniona w dokumencie Judyta miała być jego nieznaną z imienia żoną. Trzecia hipoteza jako fundatora opactwa uznaje Kazimierza Odnowiciela, który, jednakże nie został wymieniony w dokumencie Idziego, a o jego roli jako założyciela klasztoru wspominają natomiast kroniki i roczniki. Bolesław Chrobry od dawna nie jest już rozpatrywany jako fundator, natomiast co do pozostałych dwóch kandydatów nie ma zgody w środowisku naukowym.
Wybitny polski historyk-mediewista Gerard Labuda przedstawił rekonstrukcję dziejów fundacji tynieckiej, która uzyskała największą aprobatę w nauce. Zgodnie z tradycją kronik i roczników przyznawał on miano fundatora Kazimierzowi Odnowicielowi. Wymienionych w dokumencie króla Bolesława i królową Judytę utożsamił z Bolesławem Śmiałym i Judytą Marią, żoną Władysława Hermana, którzy według tego historyka byli nie tyle fundatorami sensu stricto, co jedynie późniejszymi dobroczyńcami klasztoru. Za datę fundacji przyjął rok 1044, który uznawał Jan Długosz. Popiera to przekazem z roczników mówiącym, iż w 1046 roku opat tyniecki Aron został wyniesiony do godności biskupa krakowskiego, co oznaczałoby, iż opactwo musiało istnieć przed tą datą. Dodatkowo na korzyść tezy o Kazimierzu Odnowicielu jako fundatorze klasztoru przemawia fakt jego związków z Niemcami, skąd najprawdopodobniej przybyli do Tyńca pierwsi mnisi.
Matka Kazimierza, królowa Rycheza (żona Mieszka II), była córką siostry cesarza Ottona III, Matyldy, oraz palatyna lotaryńskiego Ezzona. Ci z kolei byli fundatorami klasztoru w Brauweiler, z którego wywodził się wspomniany pierwszy opat tyniecki Aron. Sam skład konwentu miał z kolei przybyć z klasztoru w Leodium podlegającego arcybiskupowi kolońskiemu, którym był wówczas Herman, brat Rychezy. Za czasów panowania Bolesława Śmiałego stosunki z zachodnim sąsiadem nie były pozytywne, a polski władca popierał papieża, w opozycji do niemieckiego cesarza, podczas tzw. sporu o inwestyturę.
Romański kościół klasztorny zbudowany w drugiej połowie XI w. otrzymał wezwanie św. Piotra, co być może nawiązywało do słów Ewangelii: Ty jesteś Piotr, czyli skała i na tej skale zbuduję Kościół mój (Mt 16,18), zważywszy, iż opactwo ulokowane jest na ponad 20-metrowej skale nad brzegiem Wisły. Być może też to wezwanie nawiązywało do rybackiej profesji św. Piotra, jako że opactwo otaczały liczne należące do niego rozlewiska bogate w ryby (rybakiem był też św. Andrzej, którego wezwanie otrzymał tyniecki kościół parafialny). Kościół i klasztor w romańskim kształcie przetrwały do XV w., kiedy dokonano przebudowy w stylu gotyckim. Jednak do dnia dzisiejszego można podziwiać zachowaną ścianę romańską i romański portal w krużgankach klasztornych.
Historycy doszukiwali się też istnienia na terenie dzisiejszego Krakowa innych zgromadzeń benedyktyńskich, przed powstaniem opactwa w Tyńcu. Miały się one znajdować przy kościołach: św. Gereona na wzgórzu wawelskim, św. Benedykta na Krzemionkach oraz św. Mikołaja na Wesołej. Z kolei przy kościele Najświętszego Salwatora na Zwierzyńcu miałaby się mieścić benedyktyńska wspólnota żeńska. Jednakże nawet jeśli te zgromadzenia rzeczywiście istniały, to nie przetrwały one kryzysu państwa polskiego w latach 30. XI w.
Literatura:
Benedyktyni tynieccy w średniowieczu. Materiały z sesji naukowej Wawel-Tyniec 13-15 października 1994, red. K. Żurowska, Kraków 1995.
Derwich M., Monastycyzm benedyktyński w średniowiecznej Europie i Polsce. Wybrane problemy, Wrocław 1998, s. 178-182.
Gronowski T. M., Zwyczajny klasztor, zwyczajni mnisi. Wspólnota tyniecka w średniowieczu, Kraków 2007.
Labuda G., Szkice historyczne XI wieku. Początki klasztoru benedyktynów w Tyńcu, „Studia Źródłoznawcze”, 35, s. 23-64.
Michałowski R., Princeps fundator. Studium z dziejów kultury politycznej w Polsce X-XIII wieku, Warszawa 1989, s. 118-160.
Ożóg K., Klasztorna geografia średniowiecznego Krakowa, [w]: Klasztor w mieście średniowiecznym i nowożytnym, red. M. Derwich, A. Pobóg-Lenartowicz, Wrocław-Opole 2000, s. 218-220.
Rajman J., „Mons Ante Cracoviam”. Najdawniejsze dzieje kościoła św. Benedykta na Górze Lasoty, „Rocznik Krakowski”, 60, 1994, s. 5-20.
Sczaniecki P., Katalog opatów tynieckich, „Nasza Przeszłość”, 49, 1978.
Wyrozumski J., Dzieje Krakowa t. 1: Kraków do schyłku wieków średnich, Kraków 1992, s. 98-103.
Autor tekstu: Krystian Węgrzyniak, przewodnik w Muzeum Opactwa Benedyktynów w Tyńcu