Tegoroczna wystawa inspirowana jest jednym z największych i najsłynniejszych opactw benedyktyńskich w średniowiecznej Europie. Założone w 909/910 roku, opactwo w Cluny w Burgundii odegrało niemałą rolę nie tylko w dziejach życia monastycznego, lecz również w kształtowaniu kultury Europy. Klasztorna bazylika (maior ecclesia), nazywana Cluny III, której plany mieli objawić święci Piotr, Paweł i Szczepan, przez pięć stuleci była największym kościołem łacińskiej Europy; jednocześnie stała się wzorcem wyznaczającym styl budowy wielu innych świątyń. Opaci Cluny byli doradcami papieży i cesarzy, książąt i biskupów. Możni, którzy ofiarowywali opactwu swoje hojne nadania, wierzyli, że dzięki temu dostąpią opieki patrona opactwa, św. Piotra Apostoła, stając się jego domownikami, zaś dzięki modlitwie mnichów dostąpią zbawienia.
W prezentowanej wystawie pragniemy zwrócić uwagę szczególnie na dwa wymiary kluniackiego dziedzictwa. Jeden to zwyczaje, czyli interpretacja Reguły św. Benedykta (sala I), drugi zaś to liturgia i wielka bazylika Cluny III (sala II).
Wiele wspólnot benedyktyńskich odwoływało się do Cluny, czerpiąc stamtąd bądź zwyczaje i praktyki liturgiczne, bądź wywodząc swe początki z burgundzkiego opactwa. Jedną z takich wspólnot był Tyniec. Utrwalona od XIII wieku legenda wiązała przybycie do Tyńca pierwszych mnichów właśnie z Cluny. Tam bowiem miał zostać mnichem młody książę Kazimierz, który za dyspensą papieską opuścił klasztor, a objąwszy tron w Polsce, sprowadził ze „swego” opactwa za zgodą św. Odylona, pierwszych 12 mnichów, dla których ufundował na tynieckiej skale klasztor w 1044 roku. Sceny z jego życia zostały utrwalone w cyklu obrazów ufundowanego z okazji 600-lecia założenia Tyńca w 1644 roku. Obrazy te znajdowały się w krużgankach opactwa, obecnie przechowywane są w Opactwie Benedyktynek w Staniątkach. Na ekspozycji możemy zobaczyć kopie czterech obrazów ukazujących kluniackie epizody życia Kazimierza Odnowiciela.
Do kluniackiej legendy odwoływano się w Tyńcu niejednokrotnie. W roku 1597 opat tyniecki Mikołaj Mielecki odwiedził Cluny; efektem tej wizyty stał się dokonany przez niego odpis zwyczajów kluniackich, które miały następnie posłużyć w Tyńcu do przeprowadzenia reformy życia klasztornego. Na wystawie mamy wyjątkową okazję zobaczenia XVII-wiecznego rękopisu z kopią tego tekstu (Biblioteka Jagiellońska, nr 3544). W pierwszej połowie XVII wieku do tynieckiej formuły ślubów zakonnych dołączono znaczący zwrot: „sub congregatione Cluniacensi”. W tym samym czasie w stallach tynieckiego kościoła wykonano obraz Piotra Czcigodnego, jednego z wielkich opatów Cluny, teraz prezentowany na wystawie. Ukoronowaniem tych wszystkich kontaktów było oficjalne przyłączenie Tyńca do kluniackiej kongregacji, co zaświadcza list opata Cluny, Henri-Osvalda de la Tour d’Auvergne, datowany na 27 I 1729, z jednoczesnym zaproszeniem na kapitułę generalną oraz poleceniem dokonania wyboru prezydenta polskiej prowincji. List odczytano podczas posiedzenia kapituły w Tyńcu; protokół z tego posiedzenia wraz z kopią listu zawarty jest w rękopisie z Biblioteki Jagiellońskiej (nr 5282/2).
Trzeba jednak dodać, że poza legendą, w pierwszym wieku istnienia Tyńca pojawia się historyczny „łącznik” z Cluny – wszak to kardynał Idzi z Tuskulum, najpierw mnich w Cluny, autor Żywota św. Hugona z Semur, zwany „kluniackim” kardynałem, jako legat papieski wystawił najstarszy zachowany dokument Tyńca i zapewne to on poświęcił pierwszy kościół klasztorny około 1124 roku. Dokument, w redakcji z 1275 roku, obecnie przechowywany w Archiwum Narodowym w Krakowie, jest eksponowany na wystawie do końca maja 2013 roku (następnie faksymile).
Już w XII wieku wyrażono myśl, że „klasztor w Cluny ze względu na pobożność, surowy sposób życia, wielką liczbę braci, przestrzeganie reguły zakonnej jest bodaj najbardziej znany w całym świecie”.
W sali II chcemy oddać choćby namiastkę jednego z aspektów wielkości dawnego Cluny czyli liturgii, którą sprawowano w wielkiej bazylice Cluny III. Do dziś zachowało się jedynie 8% dawnego kościoła, a o jego wspaniałości daje wyobrażenie wirtualna rekonstrukcja. Jednym z zachowanych elementów jest rzeźba ze zwornika z przedstawieniem Baranka paschalnego.
Wystawa, którą mogą teraz Państwo zwiedzać, jest zatem jedynie kontynuacją bardzo dawnej i długiej tradycji. Chociaż umarli ludzie, którzy w tę legendę wierzyli, przeminął splendor dawnych wieków, to jednak wciąż trwają ślady minionych idei. Nawiązujemy do nich przez wystawę oraz cykl wydarzeń w ramach roku „Nadzieja tradycji”.
Mamy nadzieję, że staną się one inspiracją do odkrywania aktualności benedyktyńskiego dziedzictwa.
Wystawa jest czynna codziennie od 10.00 – 18.00.
Patronat honorowy:
Konsul generalny Francji w Krakowie Alexis Chahtahtinsky
Sponsor wystawy:
Grupa Warta
Partnerzy:
Archiwum narodowe w Krakowie
Biblioteka Jagiellońska
Katedra Tarnowska